Pomnik Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie – minister uchyla decyzję wojewódzkiego konserwatora

Fot. Adam Cyło

MINISTER KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO

Warszawa, dnia 2019 -04- 18 DOZ-OAiK.650.257.2019.WK

Postanowienie

Po rozpatrzeniu zażalenia Fundacji Rzeszowskiej z dnia 04.02.2019 r., na postanowienie Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 22.01.2019 r., znak: RDZ-II.5131.3.2019, odmawiające wszczęcia z urzędu postępowania w sprawie wpisu do rejestru zabytków ruchomych Pomnika Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie, położonego na działce nr 583/4 obr. 207, będącej własnością Klasztoru OO. Bernardynów w Rzeszowie — działając na podstawie art. 89 pkt 1 i art. 93 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t. j. Dz. U. z 2018 r., poz. 2067, ze zm.) oraz art. 17 pkt 2 i art. 138 $ 2 w związku z art. 144 Kodeksu postępowania administracyjnego, postanawiam:

• uchylić w całości zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia przez organ pierwszej instancji.

Uzasadnienie

Jak wynika z akt sprawy, pismem z dnia 21.03.2018 r., Fundacja Rzeszowska zwróciła się do Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z wnioskiem o wszczęcie z urzędu postępowania administracyjnego w sprawie wpisania do rejestru zabytków zabytku Pomnika Walk Rewolucyjnych na Rzeszowszczyźnie z lat 1971-1974 autorstwa rzeźbiarza prof. Mariana Koniecznego, usytuowanego na działce nr 583/4, ob. 207 w Rzeszowie, wskazując w uzasadnieniu m. in., że Pomnik Walk Rewolucyjnych na Rzeszowszczyźnie autorstwa Mariana Koniecznego jest wybitnym dziełem sztuki powojennej monumentalnej rzeźby pomnikowej, stanowi obok Pomnika Powstańców Śląskich w Katowicach Gustawa Żemły z 1967 roku jeden z najlepszych współczesnych pomników miejskich w Polsce. Monument prezentuje niekwestionowane walory artystyczne, urbanistyczne, historyczne oraz naukowe, przez co w pełni pretenduje do objęcia ochroną konserwatorską na podstawie indywidualnego wpisu do rejestru zabytków. Zachowanie pomnika leży w interesie społecznym, gdyż jako Świadectwo oraz materialna spuścizna poprzedniej epoki, stanowi element naszej historii, kultury oraz tożsamości narodowej.

Zaskarżonym postanowieniem Podkarpacki Wojewódzki Konserwator Zabytków odmówił wszczęcia postępowania w sprawie wpisania do rejestru zabytków ruchomych Pomnika Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie, położonego na działce nr 583/4 obr. 207, będącej własnością Klasztoru OO. Bernardynów w Rzeszowie. W uzasadnieniu organ wskazał, że brak wyraźnej zgody właściciela działki na której stoi pomnik, oznaczającej, iż godzi się on dobrowolnie na ograniczenia i obowiązki wynikające z wpisu oznacza w takiej sytuacji iluzoryczność dokonywanego wpisu. Opieka bowiem nad zabytkiem obciąża głównie właścicieli zabytków. Wobec czego brak jest przesłanki uzasadniającej wszczęcie postępowania z urzędu bez zgody właściciela obiektu. Stosownie do art. 10 ust. 1 ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami do rejestru zabytków wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela. Decyzja o wpisie do rejestru zabytków uwzględniać musi konstytucyjny zakaz naruszenia istoty prawa własności, a ponadto rodzi prawne obowiązki po stronie właściciela, gdyż ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na właściciela zabytku wpisanego do rejestru szereg ograniczeń związanych z jego dysponowaniem wynikające z nadania publicznoprawnego statusu należącego do niego zabytku. Uprawnienia i obowiązki właściciela zabytku wynikające z wpisania zabytku do rejestru sprawiają, że osoba ta posiada interes prawny do udziału w postępowaniu w sprawie tego wpisu. Stosownie do art. 31 par 1 Kpa organizacja społeczna może w sprawie dotyczącej innej osoby występować z żądaniem wszczęcia postępowania, bądź dopuszczenie jej do udziału w postępowaniu, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji i gdy przemawia za tym interes społeczny. W przedmiotowej sprawie ustalono, że statut Fundacji Rzeszowskiej zawiera punkty dotyczący ochrony zabytków paragraf 7 dotyczy m. in. ochrony dziedzictwa historycznego i ochrony dóbr kultury. Przesłanka interesu społecznego zacytowana w niniejszej sprawie musi być rozpatrzona w kontekście art. 10 ust. 1 ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami.

Na w/w postanowienie, w ustawowym terminie, zażalenie złożyła Fundacja Rzeszowska.

W toku postępowania zażaleniowego organ odwoławczy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 31 8 1 Kpa organizacja społeczna może w sprawie dotyczącej innej osoby występować z żądaniem: 1) wszczęcia postępowania, 2) dopuszczenia jej do udziału w postępowaniu, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji i gdy przemawia za tym interes społeczny. W myśl $ 2 organ administracji publicznej, uznając żądanie organizacji społecznej za uzasadnione, postanawia o wszczęciu postępowania z urzędu lub o dopuszczeniu organizacji do udziału w postępowaniu. Na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania lub dopuszczenia do udziału w postępowaniu organizacji społecznej służy zażalenie. Z w/w przepisu wynika, że uznanie żądania za uzasadnione wymaga łącznego wystąpienia dwóch przesłanek inicjatywy procesowej organizacji społecznej. Są nimi: 1) żądanie jest uzasadnione celami statutowymi tej organizacji; 2) przemawia za tym interes społeczny. Zaistnienie powyższych przesłanek powinno być przedmiotem analizy w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia.

Z przepisu art. 31 8 1 in fine wynika, że żądania organizacji społecznej, o których mowa w pkt 1 i 2 tego przepisu, muszą być uzasadnione celami statutowymi tej organizacji. Musi zatem istnieć merytoryczne powiązanie przedmiotu postępowania administracyjnego z celami i zakresem działania (przedmiotem działalności) organizacji społecznej. Z reguły przedmiot i cel działania organizacji społecznej są określone w jej statucie, chyba że przepisy prawa nie wymagają uchwalenia statutu. Organ administracji publicznej jest zatem obowiązany ustalić z urzędu, czy cele określone w statucie organizacji społecznej uzasadniają jej udział w postępowaniu w sprawie dotyczącej innej osoby.

Analizując pierwszą ze wskazanych powyżej przesłanek organ wskazał, że statut Fundacji Rzeszowskiej zawiera punkty dotyczący ochrony zabytków - paragraf 7 dotyczy m. in. ochrony dziedzictwa historycznego i ochrony dóbr kultury. W świetle powyższego stwierdzić należy, że statutowe cele Fundacji mogą uzasadniać żądanie wszczęcia postępowania administracyjnego w badanej sprawie.

Drugim elementem dającym organizacji społecznej podstawę do domagania się wszczęcia postępowaniu, w sprawie dotyczącej innej osoby, jest zgodność tego żądania z interesem społecznym. Badając tę przesłankę organ wskazał, że musi być ona rozpatrzona w kontekście art. 10 ust. 1 ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami, zgodnie z którym do rejestru zabytków wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela. Tymczasem Klasztor OO. Bernardynów - właściciel działki nr 583/4, na której znajduje się pomnik nie wyraził zgody na wpis obiektu do rejestru zabytków. Organ ochrony zabytków uznał zatem przedmiotowy pomnik za rzecz ruchomą.

Powyższe stanowisko konserwatora budzi wątpliwości, albowiem nie każdy pomnik uznać można za zabytek ruchomy. W badanej sprawie należałoby rozważyć, czy pomnik nie stanowi części składowej nieruchomości gruntowej, i czy w związku z tym jest zabytkiem nieruchomym. Zgodnie z ustawową definicją zabytku nieruchomego, określoną w art. 3 pkt 2 ustawy o ochronie zabytków, zabytkiem nieruchomym jest nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości uznanych za zabytek zgodnie z jego rozumieniem przyjętym w pkt 1 tego artykułu. Dla porównania, zabytkiem ruchomym w myśl art. 3 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków jest rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych uznanych za zabytek. Wobec tego, że przepisy ustawy o ochronie zabytków nie definiują na jej potrzeby pojęcia nieruchomości ani jej części składowej, przestrzeganie zasady spójności systemu prawa przy interpretacji tekstów prawnych wymaga odwołania się do regulacji Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1025), dalej: KC. Zgodnie z art. 46 8 1 KC nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Według art. 47 $ 2 KC częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie da się od niej odłączyć bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego. Pewne uściślenia tego określenia oraz wyjątki od niego zawierają inne przepisy. W myśl art. 47 $ 3 KC, przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku nie stanowią jej części składowych. Zgodnie zaś z art. 48 KC, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale związane z gruntem. Z kolei art. 49 KC wyłącza z kategorii części składowej gruntu urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne, jeżeli wchodzą one w skład przedsiębiorstwa lub zakładu. Wreszcie art. 5o KC nakazuje uważać za części składowe nieruchomości także prawa związane z jej własnością.

Fizyczne i funkcjonalne połączenie w sposób trwały (tj. nie do przemijającego użytku) kilku samodzielnych elementów, tak że tworzą one całość w sensie gospodarczym sprawia, że rzeczą w rozumieniu art. 45 KC jest ta właśnie całość. Odłączenie od niej jednego z tych elementów powoduje, że ulega istotnej zmianie możliwość korzystania bądź z odłączonego elementu, bądź z pozostałej reszty. O tym więc, czy określone elementy stanowią części składowe jednej rzeczy złożonej, rozstrzyga obiektywna ocena gospodarczego znaczenia istniejącego między nimi fizycznego i funkcjonalnego powiązania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28.06.2002 r., sygn. akt I CK 5/02).

Z ogólnie dostępnych informacji (organ nie poczynił w tej kwestii jakichkolwiek ustaleń), wynika, że przedmiotowy pomnik to budowla ulokowana na fundamencie z wbitych w grunt żelbetowych pali długości około 10 metrów, w formie dwóch stylizowanych liści lauru, złożonych z 37 par żelbetowych segmentów o łącznej wysokości około 38 metrów. Do nich przymocowano na wysokości około 8 metrów dwie rzeźby wykonane w blasze miedzianej. Jedna przedstawia „Nike” boginię zwycięstwa, a druga robotnika, chłopa i żołnierza. Co istotne, pomnik umieszczony jest na kamiennym podwyższeniu, do którego z dwóch stron prowadzą schody.

Jeżeli pomnik nie mógłby funkcjonować zgodnie ze swym przeznaczeniem bez ulokowania go na nieruchomości gruntowej i zespolenia z nią na trwałe dla realizacji jego funkcji, to jest on częścią składową tej nieruchomości gruntowej. Jeżeli bowiem nie może on być od nieruchomości odłączony bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej jego zmiany, to wówczas stanowiłby część składową nieruchomości — zgodnie z art. 47 8 2 KC - a nie rzecz ruchomą. Zgodnie zaś z art. 191 KC, własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która została połączona z nieruchomością w taki sposób, że stała się jej częścią składową. Skoro ustawodawca wyraźnie określił, że zabytkiem ruchomym może być wyłącznie rzecz ruchoma, to część składowa nieruchomości za zabytek ruchomy uznana być nie może.

Obowiązkiem organu pierwszej instancji było wyjaśnienie (art. 107 $ 3 Kpa w zw. zart. 77 $1iart. 6 oraz art. 7 Kpa), dlaczego uznał przedmiotowy pomnik za rzecz ruchomą. W tym kontekście brak jakichkolwiek rozważań organu I instancji nie tylko co do sposobu jego połączenia z gruntem, ale również co do tego, czy demontaż wpłynąłby na jego uszkodzenie lub istotną zmianę (co jest przesłanką trwałego odłączenia części składowej), wobec czego zaskarżone rozstrzygnięcia wydane zostało przedwcześnie, w nieustalonym stanie faktycznym i prawnym.

Rozpatrując sprawę ponownie organ pierwszej instancji, biorąc pod uwagę powyższe rozważania oraz poczynione ustalenia co do sposobu połączenia pomnika z gruntem, na którym został umieszczony, dokona oceny czy jest on rzeczą ruchomą czy nieruchomością i stosownie do poczynionych ustaleń ponownie przeprowadzi analizę zgodności żądania Fundacji Rzeszowskiej określonego w piśmie z dnia 21.03.2018 r., z interesem społecznym.

W tym stanie rzeczy należało postanowić, jak wyżej.

Postanowienie niniejsze jest ostateczne w administracyjnym toku instancji.

Strona, która uważa, że postanowienie to narusza prawo, może wnieść na to postanowienie skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie, w terminie 30 dni od dnia doręczenia postanowienia. Skargę wnosi się za pośrednictwem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wpis sądowy od skargi wynosi 100 zł. Stronie, na jej wniosek złożony przed wszczęciem postępowania lub w toku postępowania, może być przyznane prawo pomocy. Prawo pomocy obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych w całości lub wczęści oraz ustanowienie adwokata albo radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Wniosek o przyznanie prawa pomocy wolny jest od opłat sądowych.

Z up. Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Podsekretarz Stanu Generalny Konserwator Zabytków

dr hab. prof. IH P agdalena Gawin

Otrzymują:

Fundacja Rzeszowska, ul. Lenartowicza 10/42, 35-051 Rzeszów

2. Prowincja Niepokalanego Poczęcia Zakonu Braci Mniejszych Św. Franciszka w Krakowie — Konwent O. O. Bernardynów w Rzeszowie, ul. Sokoła 8, 35 — 010 Rzeszów

3. Podkarpacki Wojewódzki Konserwator Zabytków

4. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu Delegatura w Rzeszowie

5. A/a.

- Najbardziej rozpoznawalny Rzeszowski pomnik, stał się obiektem drwiny administracyjnej, służb powołanych do ochrony interesu społecznego – które w tym przypadku, jawnie usprawiedliwiają się ochroną prywatnego interesu właściciela - oburza się Bartłomiej Gancarczyk. - Jakie kompetencje ma osoba, która nie potrafi odróżnić obiektu ruchomego od nieruchomości? W całości orzeczenia ministerstwa potwierdza się też treść skarg, jakie złożyliśmy na ręce pani Wojewody oraz pani Beaty Kot – PWKZ. Urząd odpowiedzialny za ochronę zabytków, robi wszystko żeby tych zabytków nie chronić.

Komentarz Fundacji Rzeszowskiej:

Po raz kolejny doszło do ujawnienia standardów pracy PWKZ delegatury w Rzeszowie. Interpretacje sprzeczne z interesem społecznym, przewlekłość i brak fachowości z-cy PWKZ spowodowały trzykrotne skierowanie sprawy do Ministerstwa, dwie skargi do jego zwierzchników oraz zbiórkę ponad 400 podpisów pod petycją o usunięcie kierownika Rzeszowskiej delegatury PWKZ ze stanowiska w maju 2018 r. Bieżący stan spraw wskazuje,że powyższych działań nie wolno zaprzestać.