„Z Sandomierskiej Puszczy. Znaki przeszłości – narracje i konteksty” – nowa książka rzeszowskiego Muzeum

Interdyscyplinarna konferencja „Z Sandomierskiej Puszczy. Znaki przeszłości – współczesne narracje i konteksty” odbyła się w dniu 19 października 2023 r. w Rzeszowie. W gronie prelegentów znaleźli się m.in. naukowcy z rzeszowskiego i lubelskiego ośrodka akademickiego, pracownicy merytoryczni podkarpackich muzeów, regionaliści oraz członkowie lokalnych stowarzyszeń. Konferencja zaprezentowała wyniki współczesnych badań nad dziedzictwem kulturowym regionu zamieszkanego przez grupę etnograficzną Lasowiaków oraz działań popularyzujących lokalne i twórcze inicjatywy w tym zakresie. W publikacji zamieszczone zostały również archiwalne fotografie Krzysztofa Ruszla pochodzące ze zbiorów muzealnych, będących materiałem uzupełniającym, ilustrującym różnorodność zagadnień konferencyjnych.

Lasowiacy, zamieszkiwali tereny niegdysiejszej Puszczy Sandomierskiej, leżące w widłach Wisły i Sanu. Trudno jednak jednoznacznie określić granice ich zamieszkania, bowiem proces kolonizacji tych terenów był bardzo dynamiczny i zależny od stopnia integracji wewnętrznej oraz poczucia odrębności od sąsiadów. Początkowo na tereny te przybywali mieszkańcy okolic Sandomierza, a następnie ludność napływająca tutaj z przeludnionego Mazowsza. Nie bez znaczenia był także fakt, że Puszcza Sandomierska, od dawna była swoistą kolonią karną dla różnorakich jeńców pojmanych podczas kolejnych działań wojennych. I tak osadzano tu Tatarów, Turków, Szwedów, Rusinów, którzy stopniowo wtapiali się w miejscową społeczność, tworząc specyficzną domieszkę etniczną. Ostatnią fazą kolonizacji (k. XVIII i pocz. XIX w.) było tzw. osadnictwo józefińskie. Trudne warunki komunikacji, słaba sieć dróg i zwartość kompleksów leśnych, sprawiły iż był to mocno zamknięty na obce wpływy rejon.

Podstawą bytowania był tu rolnictwo, przemysł leśny, rzemiosła drzewne, praca w hutach szkła i kuźnicach (hutach żelaza) oraz zbieractwo, pasiecznictwo, bartnictwo i łowiectwo.

Ze względu na rozwój hutnictwa szkła i żelaza oraz produkcję dziegciu i potażu, już od wczesnego średniowiecza trwała tutaj intensywna i niekontrolowana trzebież puszczy. Poskutkowało to powstaniem w późniejszych czasach licznych wydm i zubożeniem jakości ziemi. Rolnictwo u Lasowiaków stało na niskim poziomie, głównie poprzez ręcznej roboty drewniane narzędzia orne i niskiej jakości, trudne do uprawy gleby. Skromne plony starano się uzupełnić darami lasów: owocami leśnymi, grzybami.

Wykorzystywano także rzekę (głównie San) jako drogę spławną, spławiając drewno uformowane w tratwy, a także surowce i produkty wytwarzane w okolicznych wsiach i lasach. Znaczne zalesienie i ogromne połacie ziem wykształciły u Lasowiaków rozproszony typ budownictwa.

Lasowiacy określani byli jako ludzie surowi i odporni na ciężkie warunki bytowania. Niewątpliwie wpływ na to miały bardzo trudne uwarunkowania środowiska w którym przyszło im żyć. Była to grupa zamknięta i konserwatywna. Izolacja i rzadkie kontakty z mieszkańcami miast oraz sytuacja materialna wpłynęła na surowy wygląd stroju Lasowiaków. Przeważała biel i samodziałowe płótno (wytwarzane w domu). Na podstawie różnic występujących w zdobieniach stroju kobiecego (hafty) wydzielono mikroregiony kostiumologiczne: grębowski, kolbuszowsko-raniżowski oraz leżajski.

Trudne warunki życia spowodowały zjawisko emigracji zarobkowej. Zasadnicze zmiany przyniósł rozrost lokalnych, dużych ośrodków przemysłowych, zwłaszcza budowa Centralnego Ośrodka Przemysłowego, z Hutą Stalowa Wola na czele. To w niej już po II wojnie światowej znalazła zatrudnienie prawie połowa mieszkańców okolicznych wsi lasowiackich, co znacznie wpłynęło na zanik i rozkład rodzimej kultury.

Obszary tematyczne konferencji:
◊ przestrzeń i wspólnota
◊ człowiek i środowisko
◊ sacrum i profanum
◊ symbole, tradycja i tożsamość
◊ słowo i materia
◊ źródła i ich reinterpretacja
◊ współczesne narracje i konteksty