Zespół Rafinerii Nafty Fanto w Ustrzykach Dolnych wpisany co rejestru zabytków

Fot. WUOZ Przemyśl

Urzędnicy Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu zamieścili tam również dość obszerny opis całego zespołu i jego historię.

„Historia przemysłu naftowego w Ustrzykach Dolnych wiąże się z odkryciem w drugiej połowie XIX w. pokładów ropy naftowej w Bieszczadach. XIX-wieczny rozwój zainteresowania ropą naftową oraz jej przetwarzaniem w skali ogólnokrajowej przyczynił się do ożywienia gospodarki regionu, m.in. wybudowano kolej z Nowego Zagórza do Chyrowa, która przebiegała przez Ustrzyki Dolne. Linia ta została poprowadzona południowym skrajem miejscowości a po jej wybudowaniu rozpoczęto w Ustrzykach Dolnych lokalizować składy nafty co doprowadziło do powstania dzielnicy przemysłowej zlokalizowanej w południowo-wschodniej części miasta.

Początki rafinerii nafty w Ustrzykach Dolnych swoimi korzeniami sięgają roku 1887, kiedy to firma Józef Walter i Spółka rozpoczęła budowę pierwszej małej destylarni ropy. Zakład ten, ze względu na rosnące zapotrzebowanie na naftę, stale się rozwijał. W 1902 r. rozpoczęto budowę dużej rafinerii nafty na terenach pomiędzy obecnymi ul. Fabryczną, Naftową i Kolejową. Rozwój przemysłu naftowego został zatrzymany przez wybuch I wojny światowej. Po zakończeniu działań wojennych nastąpiło odrodzenie państwa polskiego, a co za tym szło - zmiany granic, które miały bezpośredni wpływ na rozproszenie udziałów w polskim przemyśle naftowym. Rafineria Nafty w okresie międzywojennym należała do Spółki Akcyjnej „Fanto” we Lwowie, która prawdopodobnie kupiła Spółkę Akcyjną dla Przemysłu Oleju Skalnego przedtem „David Fanto i S-ka”. Pierwotny statut Spółki Akcyjnej „Fanto” został zatwierdzony w 15.11.1919 r. przez Ministra Przemysłu i Handlu i opublikowany w MP 277/1919 r. Zgodnie z tym statutem założycielami Spółki Akcyjnej „Fanto” byli Dawid Fanto, dr Zygmunt Stransky, dr Jerzy Madeyski, Eugeniusz Supiński oraz C. k. Uprzywilejowany Galicyjski Akcyjny Bank Hipoteczny.

Dawid Fanto (1852-1920) był austro-węgierskim przemysłowcem żydowskiego pochodzenia. Założył on w 1889 r. zakład chemiczny w Pardubicach (późnej PARAMO), który w 1907 r. przekształcony został na spółkę akcyjną, a sam Fanto pełnił funkcję prezesa. Po I wojnie światowej Spółka Akcyjna „Fanto”, która należała do Kartelu Naftowego z kapitałem francusko-angielskim, przystąpiła do rozbudowy i unowocześniania zakładu oraz zwiększenia produkcji. Rafineria wówczas należała do jednej z największych w kraju, a jej roczna zdolność przerobowa sięgała 54 tysięcy ton. Przeprowadzono modernizację i rozbudowę rafinerii oraz zwiększenie zatrudnienia do 450 pracowników. Do istniejących zabudowań (destylarnii, hali maszyn, parafiniarni, laboratorium, studni ciśnień, warsztatów mechanicznych z kuźnią i magazynu) doszła budowa zbiorników na ropę i nowej kotłowni. Spółka Akcyjna „Fanto” w 1928 r. weszła w skład Małopolskiej Grupy Francuskich Towarzystw Naftowych, Przemysłowych i Handlowych w Polsce, której siedzibą był Lwów.

Kryzys lat 30-tych doprowadził do likwidacji działalności ustrzyckiej rafinerii. Wydarzenie to było przyczyną znacznego wzrostu bezrobocia w miejscowości, co skłoniło ówczesne władze miasta do założenia spółki „Pilak”, która była ogólnopolskim koncernem zajmującym się obróbką drewna. Wybudowano nowe budynki, tory na wózki oraz rurociąg napowietrzny, natomiast pozostałe budynki rafinerii zabezpieczono. W październiku 1939 r. administracja sowiecka uruchomiła na powrót rafinerię oraz produkcję drewna. Kres rafinerii nastąpił wraz z włączeniem po 1945 r. Ustrzyk Dolnych do ZSRR. Wówczas to wywieziono większość urządzeń technicznych. Po ponownym przyłączeniu miejscowości do Polski zabudowania rafinerii zostały przekazane Przedsiębiorstwu Budownictwa Komunalnego a następnie Spółka Akcyjna „Fanto” przeszła w 1947 r. na mocy orzeczenia ministra przemysłu i handlu na własność Skarbu Państwa. Działka na której znajdują się zabudowania będące przedmiotem postępowania została w 1990 r. przekazana w użytkowanie wieczyste na rzecz Centrali Produktów Naftowych w Warszawie – Okręgowej Dyrekcji w Rzeszowie (później ORLEN). Obecnie od stycznia 2021 r. działkę tą przekazano w formie darowizny na rzecz Powiatu Bieszczadzkiego, który otrzymał prawo użytkowania wieczystego nieruchomością.

Zabudowania Rafinerii „Fanto” znajdują się w południowo-wschodniej części miasta, w dzielnicy przemysłowej, w pobliżu drogi łączącej Ustrzyki Dolne z Ustrzykami Górnymi. Część Rafinerii będąca przedmiotem wpisu, położona na działce nr 1902 stanowi fragment zespołu budynków przemysłowych powstałych w tej części miasta. Główna część kompozycyjna wyznaczona jest przez drogę biegnącą w kierunku północny zachód – południowy wschód. Droga ta przecina działkę a po jej bokach usytuowane są komponenty założenia rafineryjnego:

1. Budynek warsztatu mechanicznego z kuźnią powstał w latach 20.XX w. Usytuowany jest w północnej części działki, w pobliżu bramy wjazdowej. Fasadą skierowany jest w kierunku drogi. Ceglany, niepodpiwniczony, parterowy budynek założony został na rzucie wydłużonego prostokąta, z nieco węższym aneksem od strony północno-zachodniej. Jest to budynek 5-traktowy oraz 11-osiowy w elewacji przedniej oraz tylnej, natomiast elewacja boczna jest 3-osiowa, ścinany są gładko tynkowane. Budynek w strefie przyziemia posiada cokół, nieco wystający przed lico muru, przesłonięty od góry okuciem blaszanym. Elewacje zwieńczone są na całym obwodzie profilowanym gzymsem koronującym. Otwory okienne i drzwiowe ujęte są od góry i po bokach opaskami w formie prostych obramień, cofniętych wgłębnie względem lica elewacji.

2. Budynek magazynu „Pilak” usytuowany jest za budynkiem warsztatu mechanicznego z kuźnią, w kierunku południowo-wschodnim. Prawdopodobnie powstał w okresie gdy rafineria została przejęta przez spółkę „Pilak”, ok. 1935 r., a jego część północną dobudowano w latach 50.XX w. Fasadą skierowany jest w kierunku drogi. Założony został na planie wydłużonego prostokąta. Budynek wzniesiony jest w konstrukcji szkieletowej; słupy konstrukcyjne oraz elementy wypełniające ściany są żelbetowe. Posiada gładko tynkowane elewacje, które w części południowej budynku rozczłonkowane są rzędami słupów konstrukcyjnych. Elewacja frontowa oraz tylna jest dwudziestotrzyosiowa, jednokondygnacyjna. Elewacje boczne są trój- i sześcioosiowe. Wnętrze jest halowe, dwuprzestrzenne, w części południowej budynku z rzędem filarów pośrodku.

3. Budynek rozlewni oleju jest fasadą skierowany w kierunku działki. Ceglany, parterowy, niepodpiwniczony budynek, o murach obustronnie tynkowanych założony został na rzucie wydłużonego prostokąta. Od strony południowo-zachodniej przylega do niego taras. Zbudowany został ok. 1920 r. Elewacje posiadają proste formy dekoracyjne, zwieńczone są prostym i wąskim gzymsem koronującym. Elewacja frontowa (południowo-wschodnia) jest trójosiowa i dwukondygnacyjna. Naroża ujęte są płaskimi lizenami; takie lizeny wyznaczają także osie elewacji, ujmując po bokach środkowe przęsło. W dolnej kondygnacji znajduje się para okien zamkniętych od góry odcinkowo oraz pośrodku drzwi z nadświetlem, powielającym kształt okien. W górnej kondygnacji znajduje się sześć okien zgrupowanych w trzy pary, w kształcie wysmukłych prostokątów zamkniętych półkoliście. Otwory okienne oraz drzwiowy w dolnej kondygnacji ujęte są od góry i po bokach opaskami w formie prostych obramień, cofniętych wgłębnie względem lica elewacji. Elewacja boczna (północno-wschodnia) jest siedmioosiowa i dwukondygnacyjna, posiada w dolnej kondygnacji dwa okna oraz dwie wnęki okienne. W górnej kondygnacji znajduje się osiem okien zgrupowanych w cztery pary, w kształcie wysmukłych prostokątów zamkniętych półkoliście. Pary okien ujęte są w prostokątne płytki wnęki. Elewacja tylna (północno-zachodnia) jest trójosiowa i jednokondygnacyjna. Jej osie wyznaczają prostokątne blendy, z których w środkowej znajduje się prostokątne okno. Elewacja boczna (południowo-zachodnia) jest elewacją ślepą. Wnętrze jest dwuprzestrzenne, jednotraktowe i w dużym stopniu zachowało swój pierwotny układ. We wnętrzu znajduje oryginalne wyposażenie: zbiorniki na olej oraz pompy ssąco-tłoczące, z silnikami elektrycznymi żeberkowanymi.

4. Budynek stołówki z remizą usytuowany jest na wschód od zespołu tanków oraz na zachód od rozlewni oleju. Powstał w czasach rozbudowy rafinerii, w latach 20.XX w. Jest to budynek murowany z cegły, niepodpiwniczony założony na rzucie prostokąta, złożony z dwóch komponentów: parterowego od północy i piętrowego od południa. Elewacja frontowa jest sześcioosiowa. W części południowej budynek jest dwuosiowy i dwukondygnacyjny, z profilowanym gzymsem kordonowym oraz prostym gzymsem wieńczącym. Osie elewacji wyznaczają lizeny, które w połączeniu z gzymsami tworzą płytkie wnęki. Część północna elewacji jest czteroosiowa i jednokondygnacyjna, z trzema oknami i jednymi drzwiami, wieńczy ją profilowany gzyms koronujący. Elewacja boczna (południowo-wschodnia) jest dwuosiowa, dwukondygnacyjna, z profilowanym gzymsem kordonowym oraz prostym gzymsem wieńczącym. Ponad gzymsem wieńczącym znajduje się trójkątny szczyt. Elewacja tylna (południowo-zachodnia) powtarza układ elewacji frontowej. Elewacja boczna (północno-zachodnia) składa się z dwóch elewacji – części piętrowej budynku i części parterowej. Elewacja części piętrowej dostępna jest w obrębie górnej kondygnacji; jest elewacją ślepą, zwieńczoną trójkątnym szczytem. Elewacja części parterowej jest jednokondygnacyjna, dwuosiowa; z profilowanym gzymsem koronującym oraz lizenami wyznaczającymi osie i tworzącymi płytkie wnęki. Powyżej gzymsu znajduje się attyka

w formie trójkątnego szczytu, z oknem w centrum.

5. Zespół 13 tanków powstał w latach 20.XX w., usytuowany jest w południowo-zachodniej części działki. Zbiorniki, osadzone na ceglanych fundamentach, zgrupowane są wzdłuż granicy działki. Założone są na rzutach kolistych różnej wielkości, wykonane ze stalowych komponentów, prostokątnych arkuszy blaszanych, układanych pasowo i łączonych nitami. Posiadają on różną wielkość oraz pojemność.

6. Basen przeciwpożarowy zlokalizowany jest przed budynkiem stołówki z remizą, którego ściany prawdopodobnie zbudowane są z betonu. Otoczony jest on siatką.

7. Nalewaki (7 szt.) powstałe w latach 70.XX w. o konstrukcji stalowej, z kształtowników walcowanych zlokalizowanych naprzeciwko budynku rozlewni oleju i opodal budynku stołówki z remizą,

8. Tory kolejowe położone wzdłuż granicy działki od strony północno-wschodniej. Stalowe szyny ułożone są na podkładach drewnianych.

9. Urządzenia techniczne położone za budynkiem portierni.

Zakłady przemysłowe stanowią szczególna grupę obiektów zabytkowych ze względu na to, iż poza budynkami w ich skład wchodzi także infrastruktura techniczna. Część Rafinerii Nafty „Fanto”, w której skład wchodzą zarówno budynki, budowle, urządzenia techniczne oraz infrastruktura, bez wątpienia jest wytworem człowieka, a jej powstanie związane jest z jego działalnością i stanowi świadectwo minionej epoki; epoki silnie związanej z rozwojem przemysłu naftowego na tym terenie Bieszczadów. Historia Rafinerii Nafty „Fanto” dokumentuje postęp technologiczny oraz rozwój społeczno-gospodarczy regionu. Zespół zabudowań rafineryjnych wraz z towarzyszącymi urządzeniami oraz infrastrukturą stanowi niezwykle cenne źródło wiedzy o rozwoju społeczeństwa i wzbogaca wiedzę o historii technik wytwarzania ropy naftowej. Obrazują one rozwój budownictwa przemysłowego, ówczesne technologie i materiały stosowane w architekturze, jak również metody przetwórstwa tak cennej w tamtych czasach ropy naftowej, która stanowiła jedną z ważnych gałęzi gospodarki kraju. Niewątpliwie historia rafinerii wiąże się z istotnym etapem rozwoju miasta i stanowi świadectwo rozwoju industrializacji jaka miała miejsce w miejscowości. Zabudowania rafineryjne na stałe wpisały się w krajobraz kulturowy Ustrzyk Dolnych i stanowią jego niezwykle cenny element. Opisana powyżej historia przedmiotowego terenu oraz zabudowań rafineryjnych i urządzeń technicznych im towarzyszących wskazuje na jego wysokie walory historyczne związane z historią gospodarczą Polski. Zachowana architektura Rafinerii Nafty „Fanto” potwierdza walory architektoniczne poszczególnych obiektów a nawarstwienia historyczne, które wynikły z potrzeby modernizacji, mówią o przystosowaniu się rafinerii do zmian związanych z potrzebami gospodarki”.